Klasyfikacja traumy rozwojowej i niekorzystne doświadczenia z dzieciństwa

Co czwarty dorosły mieszkaniec Polski w jakimś momencie życia doświadcza poważnych problemów psychicznych takich jak depresja i inne zaburzenia nastroju, fobie, lęk uogólniony, napady paniki, uzależnienia! Takie wnioski wynikają z pierwszych zakrojonych na szeroką skalę, zgodnych z metodologią Światowej Organizacji Zdrowia badań, przeprowadzonych kilka lat temu przez Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, Akademię Medyczną we Wrocławiu oraz Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny. [I] Źródłem tych powszechnie występujących objawów mogą być niekorzystne doświadczenia z dzieciństwa, kiedy tworzy się poczucie tożsamości i nasza osobowość.

W atmosferze braku poczucia bezpieczeństwa, niestabilności emocjonalnej rodziców, przemocy psychicznej bądź fizycznej tworzy się w rozwijającym się umyśle dziecka poczucie własnej bezwartościowości, chroniczne poczucie wstydu i fałszywe przekonania o otaczającym go świecie. Jeśli rodzice sami są bezradni emocjonalnie i brakuje im poczucia bezpieczeństwa, to nie przygotują dziecka do konstruktywnego radzenia sobie ze stresem. Ludzie, którzy wychodzą z tego typu rodzin, nie radzą sobie w życiu dorosłym z nieuniknionymi przeciwnościami losu i nie potrafią dobrze zarządzać takimi emocjami jak złość, smutek, lęk ….

W polskich gabinetach psychoterapii królowało przez lata przekonanie, że pacjent nie powinien obwiniać za własne problemy ani rodziców, ani otaczającą go rzeczywistość, tylko samemu osiągnąć wewnętrzny spokój biorąc jednocześnie pełną odpowiedzialność za swoje myśli i działania. Niestety, trauma rozwojowa rządzi się własnymi prawami i bardzo trudno będąc jej więźniem zapanować nad własnymi stanami emocjonalnymi i własnymi czynami. Ludzie straumatyzowani w dzieciństwie przez lata bezskutecznie poddawali się terapiom mającym na celu wyciągnięcie na światło dzienne negatywnych wspomnień z przeszłości, aby je móc zintegrować i ostatecznie się od nich uwolnić. Paradoksalnie takie terapie powodowały jeszcze większe straumatyzowanie pacjenta.  Często ludzie z traumą rozwojową szufladkowani są jako osoby z zaburzeniami depresyjno-nerwicowymi, albo co gorsze jako osoby z zaburzeniami borderline lub nawet z zaburzeniami afektywnymi dwubiegunowymi! Oczywiście wymienione zaburzenia jak najbardziej istnieją, ale objawy je charakteryzujące mogą być łatwo pomylone z objawami traumy rozwojowej.

Zauważam w ostatnich latach pozytywną zmianę kierunku w polskiej psychoterapii. Pojawiają się narzędzia diagnostyczne pomocne dla terapeuty w określeniu, czy mamy do czynienia z traumą rozwojową, czy z innym problemem zdrowotnym. Jednym z narzędzi są kwestionariusze dotyczące niekorzystnych wydarzeń z dzieciństwa, o których będzie mowa w dalszej części artykułu. Nacisk kładzie się na nawiązanie szczerej i głębokiej relacji pacjenta z terapeutą, bazującej na poczuciu bezpieczeństwa i zaufaniu. W terapii wykorzystywane są techniki pracy z ciałem, jako środek do uwolnienia traumatyzujących wspomnień z dzieciństwa, bez konieczności „dokopania” się do nich poprzez „terapie gadane”. W przypadku osób, które w dzieciństwie wielokrotnie i przez lata doświadczały urazów psychicznych, obarczenie odpowiedzialnością ich sprawców, czyli rodziców lub bezpośrednich opiekunów, a nie siebie, stało się wreszcie koniecznym elementem terapii.

6B41 –osobny kod dla traumy rozwojowej

Na szczęście problematyka traumy rozwojowej, czyli inaczej mówiąc Złożonego zespołu stresu pourazowego (z ang. Complex Post-traumatic Stress Disroder) jest w ostatnich latach coraz bardziej nagłaśniana nie tylko w świecie specjalistów od zdrowia psychicznego, ale także wśród naturopatów  i lekarzy medycyny funkcjonalnej, ponieważ zaburzenie to dotyka człowieka na poziomie funkcjonowania całego organizmu. Trauma rozwojowa doczekała się w 2018 roku osobnej jednostki chorobowej wprowadzonej przez Światową Organizację Zdrowia (WHO) w dokumencie pod nazwą ICD-11. Złożony zespół stresu pourazowego widnieje tam pod kodem 6B41 i włączony jest obok znanego od dawna wszystkim zespołu stresu pourazowego (z ang. PTSD) do kategorii: Zaburzenia szczególnie powiązane ze stresem (z ang. ‘Disorders specifically associated with stress’). Obecnie wiadomo, że trauma rozwojowa różni się od zespołu stresu pourazowego, który zwykle powstaje w wyniku jednostkowego wydarzenia, jak na przykład bombardowania, wypadku samochodowego, katastrofy naturalnej. Jest ona inaczej leczona i niestety przynosi znacznie mniej pozytywnych efektów niż leczenie zespołu stresu pourazowego z uwagi na to, że  niejako „wrastała przez lata” w układ nerwowy i tożsamość człowieka.

Dodatkowe kryteria

W dokumencie ICD-11 WHO pod nazwą Złożonego zespołu stresu pourazowego widnieją trzy dodatkowe kryteria charakteryzujące tak zwane zaburzenia w samoorganizacji (z ang. DSO – disturbances in self-organisation) [II].

Są to:

1. rozregulowanie afektywne (z ang. affective dysregulation) [III]
2. negatywne postrzeganie siebie samego
3. zaburzone relacje z innymi ludźmi

Powyższe charakterystyczne cechy złożonego zespołu stresu pourazowego powstają w wyniku przeżycia ciągłych lub wielokrotnie powtarzalnych różnych form traumatyzujących doświadczeń w dzieciństwie jak przemoc domowa, seksualne nadużycia, czy  tortury lub niewolnictwo, ale także z powodu zaniedbań emocjonalnych ze strony rodziców lub nawet niedostrojenia emocjonalnego pomiędzy dzieckiem a jego rodzicami. Zaburzenia te są odpowiedzią na utratę emocjonalnego, psychicznego i społecznego wsparcia w obliczu przedłużających się przeciwności losu. [IV]

Niekorzystne doświadczenia z dzieciństwa w formie kwestionariusza

Cały proces poszukiwania powiązań pomiędzy negatywnymi wydarzeniami z dzieciństwa a późniejszymi problemami zdrowotnymi, finansowymi i społecznymi w dorosłym życiu zapoczątkowało małe badanie przeprowadzone przez klinikę Kaiser Permanente w USA, która zajmowała się leczeniem otyłości w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Około 50 % uczestników programu mającego na celu utratę wagi zrezygnowało z niego przedwcześnie. Zafrapowany tym faktem Vincent Felitti, ówczesny szef kliniki, przeprowadził wywiady z 286 osobami, które zrezygnowały z leczenia i okazało się, że większość z nich była w dzieciństwie ofiarami przemocy seksualnej. Obecnie wiadomo, że jednym z czynników otyłości może być podświadoma chęć stania się nieatrakcyjnym, aby obronić się przed przemocą seksualną. Inna hipoteza jest następująca: kompulsywne objadanie się może być mechanizmem kompensacyjnym depresji i lęku.

Odkrycia Vincenta Felitti zaciekawiły szersze grono naukowców i były one zachętą do podjęcia większego przedsięwzięcia. Tym razem w badaniu wzięło udział ponad 17 000 ludzi. Przeprowadzone Zostało w San Diego, USA przez Centrum Kontroli i prewencji chorób w Atlancie i w klinice Keiser Permanente. Prace nad kompletowaniem danych odbyły się w dwóch etapach i trwały od 1995 do 1997 roku. Jak dotąd jest to największe studium nad powiązaniami pomiędzy zaniedbaniami i przemocą emocjonalną i fizyczną w stosunku do dzieci a skutkami zdrowotnymi w życiu dorosłym.

W badaniu tym użyto dwóch rodzajów kwestionariuszy odpowiednio dostosowanych dla kobiet i dla mężczyzn:

1. Historię zdrowia (psychicznego i fizycznego) rodziny, w której wychowywał się respondent.
2. Ocenę aktualnego zdrowia psychicznego i fizycznego respondenta.

Kwestionariusze te pozwoliły zebrać informację na temat przemocy, zaniedbania dziecka, problemów rodzinnych i negatywnych czynników społecznych, na które była narażona badana osoba. 

Niekorzystne doświadczenia z dzieciństwa – ACE (z ang. Adverse Childhood Experiences) zostały zebrane w listę oraz stworzono do nich odpowiedni kwestionariusz. W badaniu zakończonym w 1998 roku brało udział 17 500 respondentów. Odpowiedzi na pytania do kwestionariusza obejmowały okres pierwszych 18 lat ich życia.

Rodzaje ACE

Niekorzystne doświadczenia z dzieciństwa obejmowały następujące zagadnienia:

 – separacja, rozwód rodziców,

– fizyczna, emocjonalna, seksualna przemoc,

– fizyczne, emocjonalne zaniedbanie,

– przemoc domowa,

– choroba psychiczna w rodzinie,

– nadużywanie substancji,

– więzienie przez członka rodziny.

Podstawowy kwestionariusz ACE

Poniżej zamieszczam oryginalną listę pytań dotyczących ACEs, która została użyta w badaniu przeprowadzonym przez Kaiser Permanente. Można to potraktować tylko jako przewodnik, ponieważ traktuje problematykę niekorzystnych doświadczeń z dzieciństwa w sposób dość powierzchowny i uwzględnia tylko te najbardziej drastyczne przeżycia.

Uwaga : Pomimo, że oba kwestionariusze są ogólnodostępne w Internecie, uważam, że z uwagi na ich treść osoby z silnymi objawami traumy lub te, które są na początku drogi do zdrowia, powinny przeczytać poniższe kwestionariusze w porozumieniu z wyspecjalizowanym w leczeniu traumy rozwojowej terapeutą.

Rozszerzony kwestionariusz ACE

Wiele ACEs, które są przyczyną pojawienia się złożonego zespołu stresu pourazowego zostało pominięte w pierwotnych badaniach.

Poniżej można znaleźć dodatkowe pytania znajdujące się w kwestionariuszu profesora Bessel’a van del Kolk’a (światowego eksperta w dziedzinie traumy), które używane są w bostońskim centrum leczenia traumy w USA. Pozwalają one bardziej wnikliwie przyjrzeć się doświadczeniom z dzieciństwa, które mogą być źródłem traumy rozwojowej.

Różna podatność na traumę rozwojową

Tak naprawdę negatywne doświadczenia z dzieciństwa są niesamowicie powszechne, ponieważ określa się, że 67% społeczeństwa przeżyło przynajmniej jedno negatywne zdarzenie z podstawowej listy ACE, a 12.6 % społeczeństwa miało 4 lub więcej takich negatywnych doświadczeń. 

Wyniki przeprowadzonych na szeroką skalę badań są szokujące: okazuje się, że obecność czterech lub więcej negatywnych wydarzeń z dzieciństwa w dużej mierze zwiększa ryzyko alkoholizmu, narkomanii, prób samobójczych i ogólnie złego stanu zdrowia w wieku dorosłym. Co więcej znaleziono powiązania pomiędzy ACE a zwiększonym ryzykiem wystąpienia chorób serca, obturacyjnej przewlekłej choroby płuc, depresji i raka.

Trzeba pamiętać, że nie każdy, kto został wystawiony na negatywne wydarzenia w dzieciństwie będzie się borykał, często do końca życia, z kompleksowym zespołem stresu pourazowego. W powstaniu tego zaburzenia bierze udział wiele czynników, w tym wrodzone predyspozycje. Niektórzy twierdzą, że mogą to być nawet wpisane epigenetycznie traumy członków rodziny z poprzednich pokoleń. Tę teorię potwierdzają rezultaty badań nad następnymi pokoleniami ofiar holokaustu. 

Podatność na traumę zależy także od wrażliwości i indywidualnych potrzeb emocjonalnych każdego dziecka. Z tego względu niekoniecznie musi panować w domu jawna przemoc fizyczna i psychiczna. Czasami wystarczy, że brakuje emocjonalnego dostrojenia się między rodzicami a ich dziećmi lub rodzice nie są wystarczająco uważni, aby zaspokoić psychiczne i emocjonalne potrzeby dziecka. Dlatego często ofiary traumy rozwojowej nie mogą uwierzyć, że na nią cierpią, skoro pochodzą z wystarczająco dobrej rodziny.

Definicje i źródła:

[I] źródło: https://www.polityka.pl/jamyoni/1770598,1,jak-traumy-z-dziecinstwa-wplywaja-na-dorosle-zycie.read

[II] A psychometric assessment of Disturbances in Self-Organization symptom indicators for ICD-11 Complex PTSD using the International Trauma Questionnaire,  Shevlin, Mark et al. , European journal of psychotraumatology vol. 9,1 1419749. 17 Jan. 2018, doi:10.1080/20008198.2017.1419749

[III] Rozregulowanie afektywne przejawia się poprzez nadmierne reagowanie na negatywne, emocjonalne bodźce. Składnikami takiej nadmiernej reakcji jest złość i zachowania agresywne.

[IV] Psychological interventions for ICD-11 complex PTSD symptoms: systematic review and meta-analysis, Karatzias T, Murphy P, Cloitre M, Psychol Med. 2019 Aug;49(11):1761-1775. doi: 10.1017/S0033291719000436. Epub 2019 Mar 12. PMID: 30857567.