Komórki glejowe w mózgu są teraz tematem wielu badań z dziedziny neurologii.

Komórki glejowe

Czy odgrywają jakąś rolę w depresji?

Przez wiele lat nauka fascynowała się głównie neuronami w mózgu przydzielając im zaszczytną funkcję analizowania, składowania i manipulowania informacjami płynącymi z wewnątrz i z zewnątrz organizmu. Komórki glejowe, najliczniejsze w mózgu, długo nie przykuwały uwagi naukowców. Neurony, jako jedyny rodzaj komórek w naszym ciele, mają zdolność błyskawicznego przesyłania sygnałów elektrycznych. Przewodnictwo nerwowe polega na pobudzaniu kolejnych odcinków włókna przez prąd czynnościowy [I] powstały wskutek ruchu jonów przez błonę komórkową sąsiedniego odcinka objętego przed chwilą stanem pobudzenia. Neurony zorganizowane są w sieci, w których komunikują się ze sobą poprzez wyspecjalizowane połączenia międzykomórkowe zwane synapsami. Liczba synaps jest wielokrotnie większa niż liczba komórek nerwowych, ponieważ każda wypustka neuronu tworzy wiele kontaktów synaptycznych z innymi komórkami nerwowymi. Neurony tworzą synapsy także z innymi typami komórek (np. z komórkami mięśniowymi). Prąd czynnościowy rozprzestrzenia się wzdłuż aksonu komórki nerwowej do jego zakończeń – tak zwanych kolbek  presynaptycznych, które depolaryzują się, co powoduje wydzielanie się chemicznych neuroprzekaźników, które następnie wędrują do błony postsynaptycznej następnego neuronu i łączą się z jej  receptorami w ten sposób ją depolaryzując. Taki jest uproszczony mechanizm przewodzenia impulsu elektrycznego do następnej komórki nerwowej połączonej przez synapsę.   

schematyczna budowa komórki nerwowej

Schematyczna budowa komórki nerwowej i synapsy

Ośrodkowy układ nerwowy, czyli mózg i rdzeń kręgowy człowieka składa się z około 100 trylionów synaps, 10-15 miliardów neuronów i 140 miliardów komórek glejowych. Zastanawia tak ogromna liczba komórek glejowych, dlaczego jest ich tak wiele? Czy tylko dlatego, aby stanowić solidne rusztowanie dla szacownych neuronów? Tak właśnie sądzili naukowcy przez wiele, wiele lat. Termin glej został wprowadzony do neurologii przez niemieckiego uczonego Rudolpha Virchow’a w 1859 roku. W języku greckim oznacza klej – czyli z punktu widzenia nauki uważano go za nieistotne spoiwo, którym wypełnione są wolne przestrzenie pomiędzy komórkami nerwowymi.

Albert Einstein miał ponadprzecietną liczbę komórek glejowych w mózgu.

To „nieistotne spoiwo” jak się okazało stanowiło większy niż u przeciętnego człowieka procent mózgu Alberta Einsteina, który został mu wykradziony bez zgody rodziny podczas pośmiertnej autopsji w celu przeprowadzenia badań neurobiologicznych. Mózg Einsteina podzielono na wiele części i porozsyłano do naukowców na całym świecie. W latach 80’tych profesor Marian Diamond z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley stwierdziła ponadprzeciętną ilość komórek glejowych w mózgu wielkiego naukowca.

Już wtedy wiedziano, że glej to nie coś w rodzaju kleju tylko bardzo ważna formacja komórek, która dogląda neurony, aby żyło im się optymalnie. Komórki glejowe chronią neurony przed inwazją patogenów, sprzątają białkowe konglomeraty, eliminują odpady po przemianach metabolicznych w neuronach, usuwają źle działające synapsy, pomagają w odbudowie zniszczonych komórek nerwowych. To nie koniec listy tych ważnych funkcji. Ostatnie badania naukowe donoszą, że w ogromnej mierze komórki glejowe przyczyniają się do obiegu informacji pomiędzy neuronami, do budowy, działania i plastyczności sieci neuronowych! [II]

Nie ma już żadnych wątpliwości, że bez komórek glejowych neurony nie mają żadnych szans na przetrwanie.

Mając już większą wiedzę o tych tajemniczych i najliczniejszych w mózgu komórkach  możemy nadać im taką samą rolę w wyróżnieniu się Homo sapiens od reszty zwierząt co komórkom nerwowym. Ciekawy jest fakt, że słoń posiada procentowo więcej komórek glejowych (97%) co człowiek (90%). Komórki glejowe otaczają ciała komórkowe neuronów, ich aksony i synapsy w całym układzie nerwowym.

W ludzkim ciele występuje parę rodzajów komórek glejowych, najważniejsze z nich to:

  • komórki mikrogleju
  • astrocyty (nazwa obrazuje ich gwiaździsty wygląd, są to największe komórki  glejowe)
  • komórki Schwann’a
  • oligodendrocyty

Komórki glejowe i komórki nerwowe pochodzą z tego samego listka zarodkowego – ektodermy. Wyjątkiem są komórki mikrogleju, który jest częścią układu odpornościowego i trafił do mózgu z krwiobiegu na początku rozwoju układu nerwowego u płodu.

Co tak właściwie robią komórki glejowe?

Badania wskazują, że glej wspiera komunikację chemiczną pomiędzy neuronami, utrzymuje równowagę jonową w przestrzeniach międzykomórkowych i osłania neurony w celu przyspieszenia przepływu przez nie prądu czynnościowego.

Komórki mikrogleju – najszybsze i najmniejsze spośród komórek glejowych

Komórki mikrogleju wywodzą się z monocytów, czyli jednego rodzaju komórek odpornościowych.  Są makrofagami ośrodkowego układu nerwowego: pochłaniają patogeny, toksyny  na srodze fagocytozy [III]. Waż­nym zadaniem tych drobnych komórek glejowych jest obrona organizmu przed patogenami. Reagują one na stres, uszkodzenie i wszelkie zaburzenia w ośrodko­wym układzie nerwowym. Biorą także udział w usuwa­niu komórek nowotworowych.

To jeszcze nie koniec ich zadań. Komórki mikrogleju przeszukują mózg w poszukiwaniu martwych komórek i wszelkich odpadów, które pochłaniają następnie i trawią na drodze fagocytozy. Poruszają się przy tym ze znaczną prędkością.  Mikroglej jest zaangażowany w przemodelowanie synaps podczas rozwoju młodego mózgu. Komórki mikrogleju  „zjadają” po prostu niewłaściwe synaptyczne połączenia, które zdarzają się podczas rozwoju mózgu. Pełnią także aktywną rolę w przebiegu chorób neurodegeneracyjnych, ale kwestia, czy mają w tym korzystny, czy niekorzystny dla zdrowia udział pozostaje nadal nierozwiązana.

Oligodendrocyty i komórki Schwanna przyspieszają impulsy elektryczne w neuronach

Oligodendrocyty znajdujące się w centralnym układzie nerwowym i komórki Schwanna znajdujące się w obwodowym układzie nerwowym produkują bogatą w lipidy błonę komórkową.  Ich wy­pustki tworzą spiralę błonową wokół aksonów wie­lu neuronów, po prostu nawijają się na aksony neuronów tworząc osłonki mielinowe  i w ten sposób przyspieszając przepływ prądu czynnościowego.

Astrocyty zapewniają równowagę funkcjonalną i biochemiczną w mózgu i potrafią się komunikować

Badania z ostatnich lat pokazują, że astrocyty w korze mózgowej człowieka są bezpośrednio zaangażowane w przetwarzanie informacji i pozwalają neuronom funkcjonować. Dostarczają neuronom energii i substratów do przekazywania impulsów nerwowych. Działają jak fizyczne bariery pomiędzy połączeniami synaptycznymi nie związanych z danymi synapsami sąsiadujących ze sobą neuronów.

Astrocyty to największe komórki glejowe posiadające liczne, długie wypustki. Podzielone są one na dwie grupy – astrocyty protoplazmatyczne związane związane z ciałami komórkowymi neuronów i synapsami w istocie szarej mózgu oraz astrocyty włókniste związane z neuronowymi aksonami w białej istocie mózgu.

Ostatnie odkrycia sugerują, że astrocyty biorą udział w tworzeniu się synaps, usuwają z nich nadmierną ilość neuroprzekaźników zapewniając precyzyjne przekształcanie impulsów nerwowych na sygnały chemiczne w synapsach. 

Astrocyty charakteryzują się dużą odpornością na czynniki stresowe i zapalne, dzięki czemu pełnia rolę obrońców  słabych i wrażliwych neuronów. Uczestniczą w procesach naprawczych neuronów wydzielając substancje wzrostowe, takie jak nerwowy czynnik wzrostu (NGF), mózgowy czynnik wzrostu (BGF) czy zasadowy fibroblastyczny czynnik wzrostu (bFGF). [IV] Astrocyty pobudzają tworzenie się nowych połączeń między neuronami poprzez wydzielanie odpowiednich substancji, czyli aktywnie uczestniczą w procesie uczenia się, zapamiętywania i neuroplastyczności mózgu. Oligodendrocyty i komórki Schwanna także uczestniczą w tworzeniu się synaps. Jak już wcześniej wspomniałam komórki mikrogleju są zaangażowane w usuwanie niepotrzebnych połączeń synaptycznych.

Astrocyty obejmują jednocześnie swoimi odgałęzieniami naczynia krwionośne i neurony kontrolując w ten sposób przepływ krwi do obszarów, które w danej chwili mają na nią większe zapotrzebowanie.  W odpowiedzi na wzmożoną aktywność w jakimś obszarze neuronów astrocyty sygnalizują naczyniom krwionośnym o potrzebie większej dostawy tlenu i glukozy do aktywnego obszaru w mózgu. Badanie mechanizmu przepływów krwi w mózgu  wykonuje się za pomocą funkcjonalnego rezonansu magnetycznego. Oprócz regulacji dopływu krwi do neuronów astrocyty służą za przewoźników glukozy i tlenu oraz przypuszcza się, że przekształcają glukozę w mleczan, który jest dostarczany bezpośrednio do neuronów, gdzie przekształcany jest w pirogronian potrzebny do produkcji nośnika energii  – ATP.

Astrocyty regulują dopływ krwi do obszarów mózgu o większym na nie zapotrzebowaniu.

Astrocyt obejmujący swoimi wypustkami naczynie krwionośne

Astrocyty wykazują działanie antyoksydacyjne, czyli likwidują wolne rodniki. Jeśli mechanizmy utrzymujące wolne rodniki na bezpiecznym poziomie zostają zaburzone, to prowadzi to do nagromadzenia się toksycznych dla mózgu reaktywnych form tlenu – ROS (od ang. reactive oxygen species) co poważnie zaburza ich prawidłowe funkcjonowanie. Ponieważ komórki nerwowe cechuje bardzo ograniczony mechanizm samoobrony przed wolnymi rodnikami, główną linię obrony stanowią sąsiadujące z nimi astrocyty. Astrocyty wydzielają oraz magazynują związki o właściwościach antyoksydacyjnych, takie jak glutation czy askorbinian.

Astrocyty są także odpowiedzialne za zakończenie działań chemicznych neuroprzekaźników w synapsach, kiedy nie są już potrzebne i pośredniczą w procesie „recyklingu” neuroprzekaźników. Cząsteczki tych neuroprzekaźników trafiają z powrotem do neuronów w procesie zwanym cyklem glutaminianowo-glutaminowym.

Astrocyty komunikują się między sobą poprzez falę jonów wapnia – mają tak zwane  kanały jonowe otwierane m.in. za pośrednictwem glutaminianu, a pobudzenie tych kanałów wywołuje m.in. napływ Ca2+ do astro­cytów i generowanie sygnału wapniowego w obrębie sieci tych komórek. Astrocyty potrafią przekazywać w ten sposób informacje na dość duże odległości. Co więcej, astrocyty organizują się w „przemyślaną” mozaikowatą sieć komunikacyjną. Zaobserwowano, że stymulacja jednej grupy atrocytów powoduje odpowiedź jonów wapnia w sąsiedniej grupie atrocytów połączonych funkcjonalnie, a nie w grupie astrocytów nie włączonych do sieci.

Istnieje także dwukierunkowa komunikacja pomiędzy astrocytami i neuronami. Pojedyńcze astrocyty mają tak ogromną ilość wypustek, ze mogą nimi obwinąć tysiące synaps nerwowych utworzonych przez wiele różnych neuronów. Wynika z tego, że synapsa nie składa się tylko z przed i postsynaptycznych elementów, ale także z wypustki astrocytu, która owija się wokół niej.

Co ciekawe, astrocyty posiadają receptory do wychwytywania chemicznych neuroprzekaźników, tak jak neurony. Uwolnione przez neurony neuroprzekaźniki uruchamiają kaskadę sygnalizacyjną w astrocytach, której machanizm bazuje na przepływach jonów wapnia. W odpowiedzi astrocyty uwalniają substancje neuroaktywne działające na neurony tworząc komunikację zwrotną.

Komórki glejowe biorą udział w rozwoju mózgu u płodu i małego dziecka

Niektóre komórki glejowe przyczyniają się do wzrostu neuronów, inne odpowiedzialne są za wędrówkę nowo utworzonych neuronów do odpowiednich części mózgu. W rozwoju zarodkowym komórki glejowe radialne dzielą się dając początek komórkom macierzystym neuronów.

Długie wypustki gleju radialnego przebiegają przez korę mózgową wskazując jak nić Ariadny nowo powstałym neuronom drogę do ich właściwych lokalizacji w mózgu.

W momencie, kiedy neurony osiągną miejsce docelowe swojej egzystencji, długie wypustki gleju radialnego degenerują i tworzą się z nich astrocyty. Oprócz bycia przewodnikiem w podróży neuronów glej radialny służy za rusztowanie, na którym “rosną” neuronowe aksony.

Komórki glejowe pomagają mózgowi oczyścić się z toksyn

Od lat zagadką pozostawały mechanizmy oczyszczania się mózgu z toksyn. Dzięki rozwojowi technik obrazowania nauka znalazła odpowiedź na to pytanie. Okazuje się, że i w tym procesie uczestniczy glej, który tworzy tak zwaną tkankę glimfatyczną, czyli  odpowiednik układu limfatycznego w mózgu. Szczególnie podczas snu tkanka glimfatyczna zajmuje się oczyszczeniem mózgu z  odpadów białkowych i produktów przemiany materii. Naczynia układu glimfatycznego oplatają naczynia układu krwionośnego w mózgu. Funkcje limfy wypełnia w nim płyn mózgowo-rdzeniowy. Układ glimfatyczny jest połączony z naszym układem limfatycznym znajdującym się poza mózgiem, jednakże anatomiczne i funkcjonalne połączenia pomiędzy tymi dwoma systemami nie są jeszcze dokładnie poznane.[V]

Komórki glejowe biorą udział w procesach zapalnych w mózgu i tym samym mogą przyczyniać się do objawów depresji.

Jaką rolę w depresji odgrywają komórki glejowe?

Wiadomo, że astrocyty odgrywa­ją bardzo ważną rolę zarówno w rozwoju, fizjologii jak i w patologii ośrodkowego układu nerwowego. W mózgach pacjentów cierpiących zarówno na de­presję jednobiegunową jak i dwubiegunową, a także u osób ze schizofrenią oraz u samobójców obserwo­wano zmiany patologiczne i zanik astrocytów w ko­rze mózgowej. O uszkodzeniach astrocytów w depresji świadczy też wzrost zawartości białka S100B w surowicy pa­cjentów depresyjnych i maniakalnych, w porównaniu do ludzi zdrowych i wzrost ten koreluje pozytywnie z nasileniem objawów depresji.[VI]

Białko S100B może być markerem przepuszczalności bariery krew-mózg. Nabłonek jelita może być chorobowo zmieniony, co skutkuje stanem, który potocznie nazywa się „Leaky Gut”, czyli syndrom jelita przesiąkliwego. Podobnie bariera krew-mózg może stać się przepuszczalna dla patogenów i niepożądanych substancji, które normalnie nie mogłyby się dostać do mózgu. Astrocyty pełnią rolę regulatora przepuszczalności tej bariery. Jeśli doznaliśmy jakiegokolwiek urazu mózgu (niekoniecznie z utratą świadomości) astrocyty w ciągu paru minut otwierają barierę krew-mózg, aby przepuścić do mózgu komórki układu odpornościowego, które zwykle znajdują się poza mózgiem, w celu pozbycia się zniszczonych komórek i ewentualnych patogenów. Następnie w ciągu 24 godzin od urazu rozpętuje się w mózgu lawina zapalna, która także ma pomóc w naprawie uszkodzenia. Niestety, zdarza się, że komórki mikrogleju aktywują się na zawsze, po angielsku nazywa się to „microglial priminig’ – tracą swoje wypustki i przyjmują raz na zawsze formę ameboidalną.

Należy pamiętać, że komórki mózgu, tak jak komórki serca są typem komórek post-mitotycznych, czyli od momentu zaistnienia ich podczas rozwoju płodu nie są w stanie dzielić się, aby w ten sposób powstawały z nich nowe komórki.

Raz przekształcone w formę ameboidalną komórki mikrogleju już nigdy nie będą mogły wrócić do swojej pierwotnej postaci!

Jest to bardzo zła wiadomość. Takie komórki już do końca ich życia pozostaną w formie ameboidalnej, która reaguje nadwrażliwie na każde negatywne bodźce napływajace do mózgu. Może to być nadmierny stres, stan zapalny w innym miejscu w ciele, infekcja, brak snu, zanieczyszczenie środowiska, nawet nadmierne promieniowanie elektromagnetyczne. Tego typu mikroglej w swojej fenotypowej formie M1 przy najmniejszej okazji będzie wszczynał lawinę zapalną w mózgu.

Mechanizm, który powoduje aktywację mikrogleju nie jest jasno określony i wymaga dalszych wnikliwych badań. Wydaje się, że głównym bodźcem może być depolaryzacja neuronów następująca w wyniku ich uszkodzenia. [VII]

Mózg w stanie zapalnym oznacza wolniejsze przewodnictwo prądu czynnościowego, czyli trudności w koncentracji, zapamiętywaniu, gorzej działające neuroprzekaźniki, co przejawia się między innymi w zmiennościach nastroju, depresji…. Efektem niesprawnie działających mitochondriów (fabryczek energii)  w neuronach (z ang. uncoupled mitochondria) jest zbyt mała ilość produkowanego przez nie nośnika energii  – ATP i w związku z tym wysoki próg pobudzenia neuronów. To oznacza w praktyce, że na przykład hałas, migające światło, jakikolwiek stres są dla chorej osoby bardzo trudne do wytrzymania.

Osoby nadwrażliwe na promieniowanie elektromagnetyczne zwykle nie mają żadnego psychiatrycznego problemu. Najprawdopodobniej mikroglej w ich mózgu został na zawsze zaktywizowany do stanu ameboidalnego porzez uraz fizyczny lub silny uraz psychiczny, którego doznali w przeszłości. Mnożą się badania naukowe udowadniające, że mocny stres psychologiczny działa równie niszcząco na mózg jak uraz fizyczny powodując w tym samym stopniu aktywację mikrogleju…. Chyba najgłubsze powiedzenie, które słyszy się w Polsce to: “co Cię nie zabije, to Cię wzmocni”.  

Mózg ma za zadanie wyhamowywać aktywność autonomicznego układu nerwowego sympatycznego. Jeśli znajduje się w chronicznym stanie zapalnym, układ nerwowy sympatyczny jest nadmiernie pobudzony, czego efektem jest ciągłe uczucie napięcia nerwowego, problemy ze snem i problemy z jedzeniem. Wraz ze zbyt małą ilością energii w mitochondriach doznajemy trudnego do wytrzymania uczucia napięcia i wielkiego zmęczenia w tym samym czasie. Mózg ma też za zadanie wyhamowywanie informacji bólowej płynącej z ciała. Jeśli jest w ciągłym stanie zapalnym, nie jest w stanie tego robić w efektywny sposób. Efektem tego jest poczucie, że całe ciało nas boli. Nie jesteśmy w stanie zlokalizować dokładnie, w jakim konkretnie miejscu ten ból się zaczyna.  

Czy te objawy brzmią znajomo dla osób chorych na depresję? Medycyna funkcjonalna odeszła od nazywania depresji jako oddzielnej jednostki chorobowej . Według niej jest to objaw rozregulowania organizmu na wielu poziomach (przyczyną mogą być nawet dysfunkcje metaboliczne o podłożu genetycznym). W dodatku przyczyna tego rozregulowania nie musi być koniecznie umiejscowiona w mózgu, ani być wynikiem traumatycznych wydarzeń z przeszłości.  

Moim zadaniem jako naturopaty jest określenie, co może prawdopodobnie powodować stan zapalny w mózgu i postarać się przy pomocy naturalnych środków przechylić szalę równowagi od formy fenotypowej mikrogleju M1 (neurotoksycznej i prozapalnej) w kierunku formy M2 mikrogleju, która działa przeciwzapalnie. Stan zapalny w mózgu mogą generować nieprawidłowości pozornie z nim nie związane, na przykład cukrzyca, otyłość, choroba Hashimoto lub inne choroby autoimmunologiczne…. Styl życia też może przyczynić sie do aktywacji mikrogleju, jak na przykład notoryczne niedobory snu, chroniczny stres, trauma rozwojowa, poczucie bycia nieszczęśliwym. Te różnorakie przyczyny staram się odkryć podczas bardzo szczegółowego wywiadu z chorą osobą.

Wiele badań naukowych wskazuje, że aktywacja mikrogleju w formie fenotypowej M1 powoduje lawinę zapalną w całym mózgu. Mikroglej wydziela prozapalne cytokiny, czynniki wzrostu, enzymy, białka dopełniacza, neurotoksyny, wolne rodniki, tlenek azotu, które mogą z kolei aktywować astrocyty i neurony, które następnie stają się źródłem kolejnych cytokin o potencjal­nie neurotoksycznym działaniu. Tworzy się błędne koło stanu zapalnego, które prowadzi do niszczenia komórek nerwowych oraz do uszkodzenia bariery krew-mózg, co w konsekwencji może być przyczyną rozległej de­generacji struktury mózgu oraz poważnych zaburzeń w funkcjonowaniu całego organizmu.

Do depresji trzeba podejść z szerszej perspektywy….

Jesteśmy w stanie zmniejszyć stan zapalny w mózgu odpowiednimi suplementami (więcej o jednym z nich – kurkuminie przeczytasz w artykule: Kurkumina pomaga w depresji ), prowadząc zdrowy tryb życia. Oczywiście w depresji nie jest prosto wykonywać ćwiczenia fizyczne, odpowiednio się odżywiać, brać suplementy diety zmniejszające stan zapalny w mózgu …. Dlatego tak ważne jest podejście całościowe do każdej osoby cierpiącej na depresję.  Jeśli potrzebne jest wsparcie medyczne lekami, trzeba z niego skorzystać. Wsparcie psychologiczne także może okazać się pomocne. Jednak przyczyna depresji nie tkwi zwykle tylko w nierównowadze pomiędzy neuroprzekaźnikami, którą niwelują leki antydepresyjne, ani tylko w sposobie postrzegania i interpretowania rzeczywistości, nad którym pracują psycholodzy. To znacznie bardziej złożony problem. Na depresję może wpływać bardzo duża ilość czynników czysto organicznych. Wieloma z nich medycyna klasyczna się nie zajmuje, ale medycyna funkcjonalna już tak – widzi je z szerszej perspektywy całego organizmu, a nie tylko jego wycinka.

Jednym z czynników depresji są funkcjonalnie zmienione komórki glejowe przez wiele lat traktowane po macoszemu przez nauki przyrodnicze. Ostatnio przykuwają uwagę coraz większej rzeszy naukowców, wciąż zdumiewają ogromną ilością ważnych funkcji, jakie pełnią w mózgu. Miejmy nadzieję, że lepsze ich poznanie pozwoli w przyszłości kontrolować lawinę zapalną w mózgu i tym samym uchronić przez depresją i chorobami neurodegeneracyjnymi.  

Na depresję trzeba spojrzeć z szerszej perspektywy, także biorąc pod uwagę zaktywizowane komórki glejowe w mózgu.

Definicje i źródła:


[I] Prąd czynnościowy to prąd elektryczny płynący między wnętrzem komórki a jej otoczeniem lub w cytoplazmie komórki, będący wynikiem ruchu jonów. Prądy polegające na przepływie jonów przez specyficzne kanały w błonie komórek nerwowych (neuronów) powodują powstawanie i przewodzenie potencjału czynnościowego wzdłuż aksonu. źródło: prąd czynnościowy – Encyklopedia PWN – źródło wiarygodnej i rzetelnej wiedzy

[II] Neuroscience: Glia – more than just brain glue. Allen NJ, Barres BA. Nature. 2009 Feb 5;457(7230):675-7. doi: 10.1038/457675a. PMID: 19194443.

[III] Fagocytoza to proces biologiczny, polegający na pochłanianiu przez komórkę obcych cząstek. 

[IV] Glej – wróg czy przyjaciel, Dr hab. n. med. Joanna Mika, Wszechświat, t. 115, nr 1–3/2014

[V] The Glymphatic System and Waste Clearance with Brain Aging: A Review. Benveniste H, Liu X, Koundal S, Sanggaard S, Lee H, Wardlaw J:  Gerontology 2019;65:106-119. doi: 10.1159/000490349

[VI], [VII] Glej – wróg czy przyjaciel, Dr hab. n. med. Joanna Mika, Wszechświat, t. 115, nr 1–3/2014

Zastrzeżenie

Prezentowane przeze mnie treści nie mogą być uważane za porady medyczne, nie zastępują konsultacji naturopatycznej oraz w niczym nie zastępują konieczności wizyty lekarskiej oraz leczenia w zakresie medycyny konwencjonalnej.
Add more content here...