Kurkuma to przyprawa i roślina

Kurkuma, zwana inaczej szafranem indyjskim, jest przyprawą o ogromnych właściwościach leczniczych. Jest to sproszkowane kłącze rośliny z rodziny imbirowatych o łacińskiej nazwie Curcuma longa.

Ma piękny, pomarańczowy kolor, nadaje potrawom lekko pikantny, nieco gorzki smak i bardzo intensywną, żółto-pomarańczowową barwę. Od tysięcy lat jest używana w Indiach i na Dalekim Wschodzie jako przyprawa lecznicza i podstawowy składnik potraw curry. Jest składnikiem prawie wszystkich indyjskich mieszanek przyprawowych typu massala. Proszek z suszonego kłącza kurkumy jest dzisiaj polecany jako naturalny środek przeciwzapalny, antyoksydant i pomoc w leczeniu zaburzeń trawiennych. Aż tyle prozdrowotnych właściwości kurkuma zawdzięcza głównie swojemu intensywnie pomarańczowemu barwnikowi – kurkuminie.

W tym artykule zaprezentuję całą przyprawę, a nie tylko jeden jej składnik – kurkuminę, któremu w ostatnich czasach poświęcono ogromną ilość badan naukowych. Łatwiej jest prowadzić badania naukowe na jednej, wyizolowanej substancji chemicznej. Z tego względu kurkumina została tak dobrze poznana przez naukowców. Jednakże każdy fitoterapeuta czy aromaterapeuta powie, że dużo ważniejsza od właściwości poszczególnych składników rośliny jest ich synergia, czyli zestawienie ich ze sobą takie, jakie stworzyła Natura. Tylko synergia naturalnych składników jest w stanie tak efektywnie działać na komórki ludzkie na poziomie nie tylko biochemicznym, ale także energetycznym.

Oba cenne, najbardziej lecznicze składniki kurkumy są równie ważne:

• kurkuminoidy, w których skład wchodzi kurkumina,
• olejki eteryczne, w których skład wchodzą lotne związki organiczne – tumerony.

Tumerony zwiększają absorpcję kurkuminy przez komórki organizmu ludzkiego i razem z kurkuminoidami stanowią potężną, leczniczą synergię. 

W niniejszym artykule odpowiem na następujące pytania:

1. Jak wygląda Curcuma longa – roślina, z której powstaje kurkuma?

2. Skąd się wzięła przyprawa kurkuma?

3. Co o kurkumie mówią Ajurweda i azjatyckie medycyny tradycyjne?

4. Kurkuma w kulturze indyjskiej

5. Właściwości lecznicze kurkumy

6. Czy warto jeść świeże lub sproszkowane kłącze kurkumy czy tylko kurkuminę w formie suplementu diety?

7. Jak można jeść kurkumę i jaka jest jej bezpieczna dzienna dawka?

8. Jakie są przeciwwskazania do spożywania kurkumy?

9. Na co zwrócić uwagę przy zakupie kurkumy?

Curcuma longa – piękny, egzotyczny kwiat

Na świecie istnieje prawie 80 gatunków roślin z rodzaju Curcuma. Większość z nich to wieloletnie, tropikalne rośliny o tak pięknym pokroju i egzotycznych kwiatach, że wielu pasjonatów ogrodnictwa na całym świecie prześciga się w kolekcjonowaniu tych wspaniałych roślin o ogromnych kwiatostanach w odcieniach fioletu, różu i bieli.

Pośród tych gatunków najbardziej znana jest Curcuma longa, która ma polską, niezbyt znaną nazwę – Ostryż długi. Roślina ta uprawiana jest na skalę przemysłową ze względu na jej część podziemną, z której wyrabia się przyprawę. Jej kłącza formą przypominają kłącza imbiru, ale są od nich mniejsze – dorastają do 15 cm długości, a grubością nie przekraczają 1,5 cm. Pokryte są brunatną, delikatnie prążkowaną skórką o płatach nachodzących na siebie jak rybia łuska. Po przekrojeniu ukazuje się miąższ o żywo pomarańczowym kolorze, który wydziela pieprzowo – korzenny zapach.    

Curcuma longa jest kuzynką imbiru – obie te rośliny należą do rodziny imbirowatych – Zingiberacea. Jest to dorodna roślina zielna o prostej, nierozgałęzionej łodydze, dorastająca do jednego metra. W dolnej części łodygi wyrastają naprzemiennie liście o długości do 50 cm. Na szczycie pędów kwiatowych tworzy się kłos złożony z bladozielonych przysadek kwiatowych o różowych szczytach – to one właśnie nadają kurkumie tak atrakcyjny wygląd. W kątach przysadek kwiatowych wyrastają rurkowate, żółto-pomarańczowe kwiaty.  

Kurkumę uprawia się w tropikalnych i subtropikalnych rejonach Indii i Azji południowo- wschodniej. Rośnie na wysokości pomiędzy 400 a 1000 m n.p.m., w półcieniu, pod koronami drzew. Wymaga gleby gliniastej, przepuszczalnej i żyznej. Moglibyśmy ją uprawiać w ogródku ze względu na jej urodę i wartości kulinarne – niestety roślina ta wymaga do życia wysokich temperatur (30-35°C) i dużej wilgotności powietrza. Niektórzy mogą pokusić się na jej uprawę w domu, jako kwiatek doniczkowy. 

Mniej więcej po 7 miesiącach od zasadzenia matecznych kłączy, kiedy liście i łodyga uschną, można zbierać podziemną część kurkumy. Kłącza po wykopaniu są myte i gotowane przez godzinę, następnie suszone na słońcu lub w specjalnych suszarniach przez 5-7 dni, polerowane w bębnach i mielone na proszek.

Indie są największym producentem kurkumy – roczna produkcja przyprawy z kurkumy to około 400 000 ton. Z hektara uprawy można otrzymać aż 23 ton kłączy. Inni azjatyccy producenci to Pakistan, Chiny, Taiwan i Indonezja. W Ameryce centralnej i południowej największymi eksporterami kurkumy jest Jamajka, Haiti i Peru. To te państwa eksportują większą cześć ich produkcji krajowej w odróżnieniu od krajów azjatyckich, gdzie większość produkcji jest konsumowana na miejscu.

Skąd się wzięła przyprawa kurkuma?

Ostryż to roślina występująca dziko w Indiach. Ludność zamieszkująca te tereny zna go prawdopodobnie od tysięcy lat. Pierwsze informacje o jej użytkowaniu mają więcej niż 4500 lat. Analizy archeologiczne naczyń znalezionych w pobliżu New Dehli wykazały pozostałości z kurkumy, czosnku i imbiru datowane na 2500 rok p.n.e.  Jeden ze starochińskich traktatów medycznych – PENTSAO Sheng Nung’a, który datowany jest na 2600 rok przed narodzeniem Chrystusa, wspomina o kurkumie jako remedium na bóle reumatyczne.

Współczesne słowo kurkuma pochodzi ze słowa sanskrytu – kartouma , które z kolei było źródłem słowa kurkum w staroperskim, a w języku arabskim jest wymawiane jako kourkoum lub kharkoum.

W dawnych czasach kurkuma była używana jako przyprawa, barwnik spożywczy, kosmetyk i lek. Była ona wymieniana na inne dobra podczas transakcji handlowych na całym Półwyspie arabskim, na Bliskim i Środkowym Wschodzie. To dlatego możemy odnaleźć wzmianki o jej stosowaniu w azjatyckiej i arabskiej medycynie tradycyjnej.  

W VII wieku roślina ta trafiła do Chin, w XVII wieku na Jamajkę, natomiast w VIII wieku do Afryki Wschodniej. Do Europy kurkuma zawitała w XIV wieku dzięki Marco Polo i jego wyprawie po jedwab. Została przez niego nazwana indyjskim szafranem.

Okazało się, że reszta świata znała i stosowała kurkumę dużo wcześniej niż Europejczycy. Kurkuma z tamtych czasów została znaleziona na Haiti, Hawajach, Wyspie Wielkanocnej. Są też dowody, że ta przyprawa była znana wcześniej przez ludy Oceanii, Madagaskaru, Mikronezji i Polinezji, które nigdy nie miały okazji kontaktować się z Indiami. Prawdopodobnie te kraje niezależnie wyhodowały kurkumę do celów spożywczych i do barwienia tkanin z dzikich gatunków rosnących endemicznie na ich terenie.

Co o kurkumie mówi Ajurweda i azjatyckie medycyny tradycyjne?

Z zapisów wynika, że około 500 roku p.n.e. kurkuma stała się ważnym lekiem w tradycyjnej medycynie indyjskiej Ajurwedzie. Hinduskie słowo Ayurveda tłumaczy się jako nauka życia: ayur oznacza życie, veda to nauka lub wiedza.

Proszek z kurkumy jest używany w Ajurwedzie, aby zbalansować 3 dosze [I]: Vata, Pitta i Kapha, aczkolwiek w nadmiarze może pogorszyć Pitta i Vata. Według starych ksiąg wedyjskich przyprawa ta jest szczególnie korzystna dla Rasa i Rakta dhatus (krwi, limfy oraz układu krwionośnego). Wzmacnia także ogień trawienny – Agni, w ten sposób pomagając zredukować ilość toksyn (Ama) w organizmie. Jej gorzki i cierpki smak pomaga zmobilizować energię czyszczącą w organizmie, czyli mówiąc prościej pomaga się zdetoksykować.

Kurkuma w Indiach jest znana pod nazwą haldi albo haridra.  Hindusi wierzą, że ta przyprawa daje człowiekowi energię Bogini Matki, przynosi dobrobyt oraz siłę do przezwyciężania przeciwieństw losu. W tradycji jogicznej kurkuma jest używana do oczyszczenia kanałów energetycznych i czakr oraz tradycyjnie używa jej się do wzmocnienia ścięgien podczas ćwiczeń hatha yoga.

Kurkuma ma właściwości rozgrzewające ciało. Ułatwia trawienie cukrów i tłuszczy. W dawnych czasach wdychano dym z palonej kurkumy, aby zlikwidować zastoje w ciele. Sok z jej kłączy pomagał w gojeniu się ran i znikaniu siniaków, a pasta wyrabiana z korzenia była aplikowana na wszelkie zmiany skórne od blizn po ospie, odrze, po trądzik i wszelkie inne niedoskonałości cery.

Księgi ajurwedyjskie zawierają ponad 100 różnych terminów opisujących kurkumę, jak na przykład : jayanti – ten , który zwycięża choroby, czy matrimanika – piękny jak księżyc. W pismach tych kurkuma była wychwalana za jej przeciwzapalne właściwości.

Dawni indyjscy i chińscy lekarze leczyli kurkumą szeroki wachlarz dolegliwości, włączając w to niestrawność, generalne bóle w ciele, bóle menstruacyjne i problemy skórne. W Nepalu medycy używali tej przyprawy na wszelkiego rodzaju rany i ukąszenia. Z uwagi na jej ściągające właściwości (wysuszanie tkanek z nadmiaru płynów) na Hawajach stosowano ją przy zapaleniu zatok i uszu.  

Wywar z kłączy kurkumy stosowano do leczenia problemów z wątrobą, zapalenia stawów i skręceń kostki, zmieszany z mlekiem stanowił świetny środek na katar, działał też rozkurczowo w atakach astmy i zapaleniu oskrzeli i przeciwzapalnie w chorobach alergicznych. Jak widać z powyższego opisu kurkuma była „medycznym omnibusem”, specjalistką od leczenia wszelkich ludzkich bolączek.

Kurkuma w kulturze indyjskiej

W kulturze indyjskiej kurkuma wykracza daleko poza medyczne zastosowanie i na stałe zapisuje się w obyczaje tam panujące. Pan młody podczas ceremonii zaślubin zawiązuje na szyi swojej wybranki mangala sutra – barwioną kurkumą na żółto tasiemkę na znak jej zamążpójścia i gotowości do prowadzenia domu. Ten gest można porównać do wymiany obrączek ślubnych między małżonkami w krajach europejskich. Aby odpędzić złe duchy czasami zawiesza się na szyi kawałek kurkumy. Wiele hinduskich religii oddaje cześć kurkumie w świątyniach, podczas ceremonii dziękczynnych.

Od dawien dawna używa się kurkumy jako naturalny środek konserwujący żywność ze względu na jej silne właściwości przeciwbakteryjne i przeciwutleniające.

We współczesnym przemyśle spożywczym kurkumina jest używana jako naturalny barwnik i figuruje pod kodem E100… Jest to jeden z niewielu kodów, których nie należy się bać przy wyborze produktów, które chcemy kupić. Służy do barwienia musztardy, serów, olejów, zup i innych produktów spożywczych.

Jaskrawożółty barwnik kurkumy jest tradycyjnie używany do barwienia tkanin. Szaty mnichów buddyjskich o szafranowym kolorze są barwione właśnie kurkumą. Ten kolor jest łączony z osobą Pana Kryshny i z płodnością. Proszek z kurkumy stanowi także podstawę wielu kosmetyków naturalnych w Azji i Afryce.

Właściwości lecznicze kurkumy

Proszek z kurkumy zawiera 60-70% węglowodanów, 6-13% wody, 6-8 % białek , 5-10% tłuszczy, 3-7 % minerałów, 3-7 % olejków eterycznych , 2-7 % włókien roślinnych i 1-6 % kurkuminoidów, do których zalicza się sławetna kurkumina. Posiada ona właściwości przeciwnowotworowe, przeciwzapalne, przeciuteniające. Pomaga uchronić się przed  demencją i chorobą Alzheimera. Ma właściowści ochronne dla wątroby, komórek nerwowych i chroni komórki serca. Obniża także poziom cukru we krwi i ma właściwości przeciwreumatyczne.

Aż 34 różnych lotnych związków organicznych znajduje się w kurkumie. Wśród nich występują izomery turmeronu. Badanie naukowe udowodniły , że ar-turmeron [II], α-turmeron i  β-turmeron, biologicznie aktywne składniki olejku eterycznego zawartego w kłączach kurkumy, mają właściwości przecimikrobowe, przeciutleniające, przeciwzapalne. Kontynuowane są badania nad właściwościami przeciwrakowymi tumeronu.

Okazuje się, że aktywne składniki: kurkuminoidy i lotne związki organiczne zawarte w olejku eterycznym kurkumy są podstawą do efektywnego działania prozdrowotnego przyprawy z kurkumy.

We współczesnych czasach kurkuma jest używana do:

• wspomagania trawienia
• wspierania funkcjonowania mózgu i systemu nerwowego
• utrzymania stawów w pełnej mobilności
• wspierania normalnego poziomu cukru we krwi (szczególnie w zestawieniu z neem i amlą – dwiema roślinami ajurwedyjskimi)
• wspierania prawidłowego funkcjonowanie wątroby
• delikatnego stymulowania układu odpornościowego
• wspierania serca i układu krwionośnego

Czy warto jeść świeże lub sproszkowane kłącze kurkumy czy tylko kurkuminę w formie suplementu diety?

Wszelkie badania naukowe wymagają, aby badane składniki były policzalne. W ten sposób możliwe jest określenie dokładnej dziennej dawki badanego składnika, jeśli wyniki badan wykażą korzystny ich wpływ na zdrowie. Można w ten sposób określić najniższą i najwyższą dawkę, jaką można dziennie przyjąć. Jednakże badania wykazały, że czysta kurkumina wykazuje małą biodostępność, czyli zostaje wydalona lub metabolizowana przez organizm, zanim dostanie się do krwiobiegu i organów, aby tam wykazać się swoim dobroczynnym działaniem. To oznacza, że jeśli bierzemy suplement z samą tylko kurkuminą, nasze ciało nie odniesie z niego oczekiwanych korzyści.

Z tego względu zaczęto badać substancje, które mogłyby pomóc w biodostępności kurkuminy i w 1998 roku odkryto piperynę – aktywny składnik pieprzu czarnego, która pomaga zwiększyć poziom kurkuminy we krwi. Jednakże piperyna w wysokich dawkach może być toksyczna. Dodatkowo zmniejsza ona metabolizowanie pewnych leków na receptę, co oznacza, że poziom tych leków we krwi może być za wysoki i grozi to niebezpiecznym dla życia ich przedawkowaniem!

Laboratoria prześcigają sie w patentowaniu formuł, w których znajdują się inne oprócz kurkuminy substancje, zwiększające jej biodostępność. Badanie z 2008 roku stwierdza, że prawdopodobnie w biodostępności kurkuminy biorą udział inne składniki kurkumy [III]. Wykazano, że do dobrego przyswojenia kurkuminy przez komórki epitelium jelita potrzebny jest turmeron zawarty w olejku eterycznym z korzenia kurkumy [IV].

Innymi słowy, do optymalnego przyswojenia kurkuminy przez organizm potrzebny jest cały korzeń kurkumy!

Niektóre badania sugerują, że kurkuma działa skuteczniej niż kurkumina – w badaniach In vitro sprawdzano jak działa kurkuma i kurkumina na siedem typów komórek rakowych. W przypadku raka piersi, raka trzustki, jelita grubego, szpiczaka, białaczki i innych rodzajów raka kurkuma wygrała z kurkuminą. Kurkuma kryje w sobie oprócz kurkuminy inne składniki, które również zwalczają raka [V].

Osobiście uważam, że warto się zaopatrzyć w dobrej jakości kurkumę i dodawać ją codziennie do potraw – tylko systematyczne jej spożycie przyniesie efekty. Naukowcy wiążą znacznie mniejszą zachorowalność kobiet indyjskich na raka piersi i raka jelita w porównaniu z Amerykankami właśnie miedzy innymi z powodu regularnego spożywania kurkumy. Dobrej jakości suplementy z biodostępną kurkuminą dużo kosztują (cena w granicach od 100 do 400 zł za opakowanie), ale mogą okazać się bardzo pomocne przy niektórych stanach chorobowych, jak na przykład depresja czy stan zapalny mózgu.

Jak można jeść kurkumę i jaka jest jej bezpieczna dzienna dawka?

Proszek z kurkumy można używać w minimalnej dawce, dobrze tolerowanej przez prawie każdy organizm, choć zdarzają się alergie na kurkumę.

Minimalna dawka dzienna kurkumy, aby pojawiły sie pozytywne efekty, to jedna czwarta łyżeczki kurkumy w proszku lub 6 mm świeżego kłącza, którą możemy dodać jako przyprawę do potraw.

W kuchni można się wykazać inwencją twórczą dodając kurkumę do zup, makaronów i ryżu, dipów do sałatek, jako składnik herbat, koktajli, do naturalnych, domowych lodów, kulek mocy, lemoniady w gorący dzień lub przeciwnie w mroźny zimowy dzień do przygotowania tak zwanego złotego mleka. Na Święta Wielkanocne wyczarujmy ku uciesze dzieci jajka farbowane w kurkumie.

Dawki terapeutyczne polecane przez francuskich fitoterapeutów są trochę większe, ale nadal pozostawiają ogromny margines bezpieczeństwa w zastosowaniu. Poniżej podaję ich propozycje [VI]:

Można użyć świeżego kłącza kurkumy do zrobienia wywaru

• używając rękawiczek, ponieważ kurkuma bardzo trwale barwi skórę, zetrzeć na tarce korzeń kurkumy w ilości jednej łyżeczki do herbaty,
• zalać filiżanką (200 ml) zimnej wody, zagotować i gotować jeszcze przez 5 minut,
• pozostawić do zaparzenia przez 10 minut.
• pić 2-3 takie filiżanki w ciągu dnia podczas posiłków w trakcie kuracji trwającej minimum 3 miesiące

Można stosować kurkumę w formie proszku:

• zażywać 1-2 łyżeczki od herbaty rano razem ze śniadaniem (2 łyżeczki od herbaty to około 3500 mg – stosować np. na problemy trawienne)

Można połykać kurkumę w kapsułkach

(250 mg na kapsułkę) Polecam je tym, którzy często podróżują i nie mają czasu przygotowywać potraw w domu. 

• 2 kapsułki w południe i dwie kapsułki wieczorem w trakcie posiłku

Można zażywać kurkumę w formie ekstraktu alkoholowego z jej kłączy

• przeciętnie 30 kropel rozpuścić w szklance wody, pić rano i wieczorem

Aby zwiększyć biodostępność kurkuminy, można do jedzenia dodawać imbir, czarny pieprz i kozieradkę. Innym składnikiem zwiększającym biodostępność kurkuminy jest bromelina, zwana także bromelainą obecna w imbirze i ananasie. Tłuszcz zawarty w posiłku ułatwia absorbcję kurkumy przez organizm.

Maska na twarz z kurkumy

Jest to maseczka tradycyjnie używana przez hinduskie kobiety – zmienia koloryt skóry.

Składniki:

1 łyżeczka proszku z kurkumy

1 łyżka jogurtu

Umyj i wytrzyj do sucha twarz. Używając rękawiczek wymieszaj w miseczce kurkumę z jogurtem i nałóż cienką warstwą na twarz unikając obszaru oczu. Pozostaw maseczkę na twarzy przez 5-10 minut, potem zmyj dokładnie wodą. Przyrządzona ilość wystarczy na dwa zastosowania, resztę można schować do lodówki i użyć w ciągu tygodnia.

UWAGA ! Ponieważ kurkuma barwi skórę, na jasnej karnacji może zostawić nienaturalny, żółty odcień. Warto za pierwszym razem zrobić test na przedramieniu lub na szyi, aby zobaczyć jak mocno kurkuma zabarwi skórę oraz czy ten odcień nam odpowiada.

Niektórzy podobną maseczkę stosują do całego ciała. Proszek z kurkumy można rozmieszać z mlekiem lub wodą, dodać do powstałej pasty kroplę ulubionego olejku eterycznego i trochę oleju migdałowego. Ostrzegam, że jest to trochę ryzykowne przedsięwzięcie, ponieważ kurkuma oprócz skóry może zabarwić wannę, ubrania i wszystko inne, które miało z nią styczność….

Jakie są przeciwwskazania do spożywania kurkumy?

Kurkuma rozrzedza krew, należy więc przerwać jej stosowanie na 3 dni przed planowanym zabiegiem chirurgicznym i mieć na uwadze jej działanie potęgujące efekt jaki dają leki rozrzedzające krew. Nie należy jej łączyć z pieprzem, ani z piperyną w syndromie jelita drażliwego i bolesnych skurczach jelit.

Kurkuma jest przeciwwskazana u osób cierpiących nad nadkwasotę żołądka, chorobę wrzodową żołądka i kamienie żółciowe.

Kurkuma w bardzo wysokich dawkach (w ilości na przykład powyżej 2 łyżek stołowych na dzień )może spowodować podrażnienie żołądka i reakcje skórne. Po zażyciu przypadkowym zbyt dużej ilości kurkumy nie należy wystawiać się na słońce – pewne składniki olejku eterycznego zawartego w kurkumie mogą mieć właściwości fotouczulające [VII].

Na co zwrócić uwagę przy zakupie kurkumy?

Należy przede wszystkim zawsze sprawdzić, z jakiego źródła pochodzi zakupiona kurkuma, czy są to uprawy BIO i pochodzące z tak zwanego rolnictwa zrównoważonego. Kurkuma jest sproszkowanym kłączem, a wszystkie części podziemne roślin wchłaniają wszelkie dobre i złe substancje z gleby. Warto sobie zadać trud upewnienia się z jakiego źródła jest nasza kurkuma, bo może się okazać, że jest ona zanieczyszczona metalami ciężkimi, pestycydami i być  pędzona na nawozach sztucznych.

W sklepach internetowych można znaleźć bogatą ofertę rozpuszczalnych proszków z kurkumy, często z dodatkiem innych prozdrowotnych roślin np.  w zestawieniu z Moringą.

Kurkuma jest najlepiej przebadaną przez naukowców przyprawą na świecie. Jej sławny składnik – kurkumina doczekała się setek badań naukowych udowadniających jej dobroczynny wpływ na organizm. Na stałe wpisała się w obyczaje i medycyny Indii i Dalekiego Wschodu.

Zachęcam do codziennego jej stosowania w kuchni w formie niezmienionej – czyli sproszkowanego lub świeżego jej korzenia, ponieważ taka forma zawiera pełen zestaw substancji chemicznych, które działają w synergii, czyli nawzajem na siebie wpływając umożliwiają lepsze wchłanianie kurkuminy i tumeronu przez nasz organizm i efektywniejsze działanie przeciwzapalne, przeciwrakowe i przeciwutleniające.

Kurkuma to samo zdrowie!

Definicje i źródła:

[I] Dosze to energetyczne siły natury. Każda z tych sił: Vata, Pitta i Kapha jest niezbędna do dobrego funkcjonowania naszego ciała, mogą nam zaszkodzić, jeśli nie są względem siebie w stanie równowagi. W Ajurwedzie, najbardziej podstawowe elementy budujące świat to żywioły: powietrze, przestrzeń, ogień, woda i ziemia. Vata charakteryzuje się ruchliwą naturą energii wiatru (powietrza). Pitta symbolizuje transformującą naturę energii ognia, Kapha jest odbiciem wiążącej energii wody.

[II] Ar-turmeron wykazuje aktywność przeciwzapalną w mózgu, sprzyja namnażaniu i różnicowaniu komórek macierzystych w mózgu.

[III] A Pilot Cross-Over Study to Evaluate Human Oral Bioavailability of BCM-95CG (Biocurcumax), A Novel Bioenhanced Preparation of Curcumin,  Antony B, Merina and others , Indian J Pharm Sci. 2008;70(4):445-449. doi:10.4103/0250-474X.44591

[IV] The role of turmerones on curcumin transportation and P-glycoprotein activities in intestinal Caco-2 cells, Yue GG, Cheng SW, Yu H, et al., J Med Food. 2012;15(3):242-252. doi:10.1089/jmf.2011.1845

[V] Turmeric (Curcuma longa) inhibits inflammatory nuclear factor (NF)-κB and NF-κB-regulated gene products and induces death receptors leading to suppressed proliferation, induced chemosensitization, and suppressed osteoclastogenesis, Kim JH, Gupta SC, Park B, Yadav VR, Aggarwal BB. , Mol Nutr Food Res. 2012;56(3):454-465. doi:10.1002/mnfr.201100270

[VI] Bible de l’Herboristerie, Michel Pierre, Caroline Gayet, wyd. Leduc , 2018

[VII] Guide des contre-indications des principales plantes médicinales, Michel Dubray, wyd. Lucien Souny, 2020