Oś funkcjonalna jelita-mózg
Depresja zaczyna się w jelitach…
Chcielibyśmy zawsze mieć mnóstwo energii i wspaniałe zdrowie psychiczne. Często te dwie rzeczy nie są naszym udziałem. Nie każdy zdaje sobie sprawę, że stany depresyjne i lękowe mają źródło nie tylko w problemach emocjonalnych. Nie są one generowane tylko i wyłącznie są przez zbyt trudną do zniesienia sytuację zewnętrzną, w której się znajdujemy. Badania naukowe sprzed ostatnich dziesięciu lat dowodzą, że w wielu przypadkach u ludzi cierpiących na zaburzenia nastroju depresja zaczyna się w jelitach (1). Oś funkcjonalna jelita-mózg jest dwukierunkowa – mózg wpływa na prawidłową pracę jelit natomiast stan jelit wpływa na stan mózgu. Istnieją powiązania pomiędzy złym stanem jelit a mgłą umysłową, lękami, stanami napięcia nerwowego.
Wszyscy pacjenci zmagający się z zaburzeniami nastroju, a także ci, którzy cierpią na schizofrenię, chorobę dwubiegunową i autyzm nie mają optymalnie przebiegającego trawienia. Dla wielu z nas związek funkcjonalny pomiędzy jelitami a mózgiem wydaje się nieprawdopodobny.
Co wspólnego mają ze sobą te dwa, wydawałoby się kompletnie odrębne światy?
Mózg nieustannie „rozmawia” z jelitami a jelita „rozmawiają” z mózgiem. Realia są takie, że kiedy wpływamy na jelita, wtedy wpływamy także na mózg, a jeśli wpływamy na mózg, wpływamy jednocześnie na jelita – nie można ich od siebie odłączyć. Oba te organy są autonomicznymi systemami – pracują samodzielnie, ale funkcjonalnie są ze sobą związane.
Pierwszy typ łącznika to układ nerwowy
Mózg z jelitami łączy ze sobą sieć neuronów układu nerwowego. W jelitach znajduje się enteryczny układ nerwowy (2), który ma bezpośrednie połączenie z mózgiem poprzez tak zwany nerw błędny.
Enteryczny układ nerwowy może pracować niezależnie od mózgu i rdzenia kręgowego. Reguluje skurcze jelita, wydzielanie hormonów przewodu pokarmowego – gastryny i sekretyny, transport składników odżywczych przez błonę śluzową jelita i przepływ krwi wewnątrz ściany tego organu. Liczba neuronów w tym systemie jest szacowana na 500 mln, czyli jest ich pięć razy więcej niż komórek nerwowych w rdzeniu kręgowym. Komunikują się one między sobą poprzez neuroprzekaźniki (3) : acetylocholinę , serotoninę, dopaminę. Nawet podczas snu enteryczny układ nerwowy wywołuje rytmiczne ruchy robaczkowe jelit. Wyściółka całego układu pokarmowego od przełyku do odbytu zawiera w sobie włókna nerwowe tego układu.
Nie bez powodu enteryczny układ nerwowy jest potocznie zwany drugim mózgiem, ponieważ nawet jeśli nerw błędny jest uszkodzony i nie ma komunikacji z centralnym układem nerwowym, jest on w stanie niezależnie zawiadywać wszystkimi funkcjami trawiennymi przewodu pokarmowego. W zwojach nerwowych tego układu, tak jak w mózgu, znajdują się komórki glejowe, których funkcją jest wspierać pracę neuronów. Niesamowite jest, że bariera pomiędzy neuronami w tych zwojach a okalającymi naczyniami krwionośnymi jest tak zbudowana jak bariera krew-mózg.
Drugi sposób komunikacji odbywa się za pośrednictwem komórek odpornościowych
Oś funkcjonalna jelita-mózg działa także dzięki naszym komórkom odpornościowym. Mózg posiada swój odrębny układ odpornościowy, który reaktywuje lub wyhamowuje stan zapalny w mózgu. To, co się dzieje w jelitach, gdzie mieści się więcej niż 80% naszej odporności, ma bezpośredni wpływ na odpowiedź układu odpornościowego w mózgu.
Jeżeli śluzówka jelit jest chorobowo zmieniona, czyli powstaje zespół nieszczelnego jelita (z ang. Leaky Gut ), to niestrawione białka z pokarmu razem z toksynami produkowanymi przez bakterie jelitowe przedostają się ze światła jelita do krwi. Komórki układu odpornościowego postrzegają je jako wroga. Aktywują kaskadę stanu zapalnego, który rozprzestrzenia się w całym organizmie i poprzez wyspecjalizowane mediatory oraz komórki układu odpornościowego dociera do mózgu. Tam aktywowane są komórki mózgowe mikrogleju, które przyczyniają się do stanu zapalnego mózgu (4).
To jeszcze nie koniec problemów – nieszczelne jelito produkuje zwiększoną ilość białka zwanego zonuliną, która powoduje rozszczelnienie bariery krew-mózg (5) narażając go na ataki patogenów i jeszcze większy stan zapalny. Organizm zawsze ustanawia priorytety w sytuacji, która mu zagraża – aby chronić siebie zajmuje się walką z wrogimi mu molekułami, zamiast pełnić inne funkcje, w wyniku których czujemy się wspaniale.
To właśnie chroniczny stan zapalny w mózgu jest uważany za jedną z głównych przyczyn depresji.
Trzecim rodzajem komunikacji w wymianie informacji na poziomie „oś funkcjonalna jelita-mózg” są substancje chemiczne
Bakterie stanowiące normalny skład naszej mikrobioty jelitowej produkują wiele molekuł, które po dostaniu się do mózgu mogą być dla niego wsparciem, albo mogą być dla niego trucizną.
Szacuje się, że aż około 30 neuroprzekaźników jest produkowanych w jelitach. Serotonina – najbardziej znany neuroprzekaźnik odpowiedzialny za dobry nastrój – w 90-95% powstaje w jelitach dzięki metabolitom bakteryjnym. Pozostałe 5-10 % serotoniny jest produkowane w mózgu. Z kolei dopamina także ważna dla optymalnego samopoczucia psychicznego, jest w 50 % wytwarzana w jelitach. Jeśli cierpimy z powodu zniszczonego i nieszczelnego jelita oraz dysbiozy bakteryjnej (mikrobiom, mikrobiota i dysbioza – przeczytaj więcej) to możemy się spodziewać konsekwencji tego stanu w funkcjonowaniu naszego mózgu. Dysbiozę bakteryjną w jelitach zaobserwowano także u osób cierpiących na zespół stresu pourazowego, chorobę Parkinsona (6) i chorobę Alzheimer’a.
Podsumowując, najważniejszą i pierwszą rzeczą, którą należy zrobić, aby „oś funkcjonalna jelita-mózg” działała optymalnie i abyśmy zachowali zdrowie psychiczne jest uszczelnienie ściany jelita. Przesiąkliwe jelito to największe źródło toksyn dla mózgu – molekuły wchodzące w skład ścian komórkowych niektórych bakterii jelitowych – Lipopolisacharydy (LPS) (7) są ogromnie toksyczne dla mózgu. LPS przedostają się za pomocą nerwu błędnego do mózgu i powodują w nim stan zapalny przeszkadzając w prawidłowym łączeniu się neuroprzekaźników – serotoniny i dopaminy z ich receptorami, co utrudnia zachowanie dobrego nastroju i zaburza funkcje poznawcze.
Depresja może towarzyszyć reakcjom zapalnym i autoimmunologicznym w całym organizmie.
Dzięki temu, że skład gatunkowy wirusów, bakterii oraz innych mikrobów nieustannie zmienia się w jelitach, komórki odpornościowe w pobliżu ściany jelita uczą się, co jest niebezpieczne a co nie dla naszego organizmu. W momencie, kiedy te mikroby oraz ich metabolity przechodzą przez uszkodzoną ścianę śluzówki jelit, nasz układ odpornościowy staje się „paranoicznie podejrzliwy” w stosunku do jakichkolwiek bodźców zewnętrznych. Komórki odpornościowe w pobliżu jelit komunikują się dzięki cytokinom z innymi komórkami i aktywuje się stan zapalny w całym organizmie. W związku z tym mogą pojawić się różne objawy w różnych częściach ciała. Napływ mediatorów zapalnych do płuc może spowodować na przykład astmę, napływ molekuł prozapalnych do skóry może wywołać egzemę, świąd i zaczerwienienie skóry. Jeśli nie naprawimy przesiąkliwego jelita, po pewnym czasie nasz układ odpornościowy z powodu działania także innych czynników jak chroniczny stres i toksyny środowiskowe, może zacząć atakować nasze własne tkanki i rozwija się wtedy choroba autoimmunologiczna. Warto wiedzieć, że przeciwciała danej choroby autoimmunologicznej mogą pojawić się nawet 10-15 lat wcześniej niż odczuwalne objawy i zniszczenie tkanek!
Na stan zapalny w mózgu i w dalszej kolejności na procesy autoimmunologiczne możemy reagować właśnie depresją, niepokojem, mgłą umysłową, problemami z zapamiętywaniem, uporczywymi bólami głowy a nawet napadami padaczkowymi.
Z tego powodu optymalnie działająca oś funkcjonalna jelita-mózg jest podstawą zdrowia psychicznego i dobrego nastroju, bez którego nie ma żadnej radości z życia. Wielu praktykujących lekarzy neurologów medycyny funkcjonalnej przyznaje, że bez zbadania stanu jelit i wyleczenia nieszczelnego jelita, nigdy nie byliby w stanie odwrócić objawów stanu zapalnego w mózgu.
Zastrzeżenie: Powyższy artykuł ma charakter informacyjny i w żaden sposób nie może być uważany za poradę medyczną. Problemy ze zdrowiem psychicznym powinny być skonsultowane z certyfikowanym terapeutą od zdrowia psychicznego, psychologiem, bądź psychiatrą.
Źródła i definicje:
(1) The role of inflammation and the gut microbiome in depression and anxiety, Jason M. Peirce, Karina Alviña, 29 May 2019 https://doi.org/10.1002/jnr.24476
(2) Enteryczny układ nerwowy – inaczej zwany splotem trzewnym jest częścią autonomicznego układu nerwowego. Jest drugim co do wielkości po centralnym układzie nerwowym skupiskiem neuronów w organizmie. W splocie trzewnym jest więcej komórek niż w rdzeniu nerwowym. Reguluje skurcze jelita, transport składników odżywczych przez błonę śluzową jelita i przepływ krwi wewnątrz ściany tego organu. Zależnie od potrzeby mózg brzuszny wybiera różne programy: zarządza intensywne trawienie lub odpoczynek dla naszych jelit. Podczas snu wywołuje rytmiczne, „falowe” poruszenia jelit, przypominające szybkie ruchy oka w fazie snu REM
(3) Neuroprzekaźniki – neurotransmiter, neuromediator – związek chemiczny, którego cząsteczki przenoszą sygnały pomiędzy neuronami (komórkami nerwowymi) poprzez synapsy, a także z komórek nerwowych do mięśniowych lub gruczołowych (źródło : https://pl.wikipedia.org/wiki/Neuroprzeka%C5%BAnik)
(4) „Microbiome–microglia connections via the gut–brain axis”; Johannes C.M. Schlachetzki, Christopher K. Glass, Sarkis K. Mazmanian, Journal of Experimental Medicine (2019) 216 (1): 41–59, https://doi.org/10.1084/jem.20180794
(5) IFN-γ, IL-17A, or zonulin rapidly increase the permeability of the blood-brain and small intestinal epithelial barriers, Mohammed T. Rahman, Chaitali Ghoshand others, Mohammed Hossain, Relevance for neuro-inflammatory diseases, Biochemical and Biophysical Research Communications, Volume 507, Issues 1–4, 2018, Pages 274-279 https://doi.org/10.1016/j.bbrc.2018.11.021
(6)Meta-Analysis of Gut Dysbiosis in Parkinson’s Disease, Nishiwaki H, Ito M, Ishida T, Hamaguchi and others . 2020 Sep;35(9):1626-1635. doi: 10.1002/mds.28119. Epub 2020 Jun 18. PMID: 32557853
(7) Lipopolisacharyd bakteryjny jako obiekt najnowszych badań nad endotoksemią, Futoma-Kołoch, Bozena & Godlewska, Urszula & Pędlowski, Michał. (2014). Laboratorium-Przegląd Ogólnopolski